Uwiano wa Deni la Serikali ya Tanzania kwa Pato la Taifa ulikuwa asilimia 38.3% mwaka 2022, ukipanda hadi asilimia 53.4% kufikia katikati ya mwaka 2023, huku deni la taifa likifikia Dola za Kimarekani bilioni 42.68, kutoka Dola za Kimarekani bilioni 38.27 mnamo Juni 2022. Pato la Taifa (GDP) la Tanzania lilifikia kiwango cha juu kabisa cha Dola za Kimarekani bilioni 79.16 mwaka 2023, likionyesha ukuaji mzuri wa uchumi na wastani wa ukuaji wa asilimia 5.5% kwa mwaka. Hata hivyo, deni linaongezeka kwa kasi zaidi kwa asilimia 6% kwa mwaka, jambo ambalo linaashiria ongezeko la wastani la uwiano wa deni kwa Pato la Taifa, unaotarajiwa kufikia asilimia 54.7% ifikapo mwaka 2030. Ukuaji wa deni la Tanzania unaonyesha uwekezaji unaoendelea kwenye miundombinu lakini unahitaji usimamizi wa deni kwa umakini ili kudumisha utulivu wa kifedha.

1. Uwiano wa Deni la Serikali kwa Pato la Taifa:

• 2022: Deni la serikali ya Tanzania lilikuwa asilimia 38.30% ya Pato la Taifa. Uwiano huu unaonyesha ukubwa wa deni la serikali ukilinganishwa na uzalishaji wa uchumi wa nchi.
• Mwelekeo wa Kihistoria:
  • Kati ya mwaka 2001 na 2022, wastani wa Uwiano wa Deni la Serikali kwa Pato la Taifa ulikuwa asilimia 35.26%.
  • Uwiano wa juu zaidi ulirekodiwa mwaka 2001 kwa asilimia 50.20%, wakati nchi ilikuwa ikifanya marekebisho ya kimuundo na kukabiliana na mzigo mkubwa wa deni.
  • Uwiano wa chini zaidi ulikuwa mwaka 2008, kwa asilimia 21.50%, kufuatia mipango ya kupunguza deni kama vile mpango wa Nchi Masikini Zinazodaiwa Sana (HIPC), ambao ulisababisha kupungua kwa deni la Tanzania.

2. Mwelekeo wa Pato la Taifa (GDP):

• Kwa kipindi cha miaka 1960 hadi 2023, Pato la Taifa la Tanzania limekua kwa kiasi kikubwa. Wastani ulikuwa Dola za Kimarekani bilioni 19.48.
• Thamani ya juu zaidi ya GDP ilifikiwa mwaka 2023, ikiwa ni Dola za Kimarekani bilioni 79.16, ikionyesha ukuaji wa kudumu wa uchumi kwa miaka mingi.
• Mwaka 1960, GDP ya Tanzania ilikuwa ndogo sana, kwa Dola za Kimarekani bilioni 2.65, ikionyesha ukubwa wa uchumi muda mfupi baada ya kupata uhuru.

3. Hali ya Deni la Taifa kufikia Juni 2023:

• Kufikia mwisho wa Juni 2023, deni la taifa la Tanzania, ambalo linajumuisha deni la umma la ndani na nje pamoja na deni la sekta binafsi ya nje, lilikuwa Dola za Kimarekani milioni 42,681.
• Kiwango hiki cha deni kilikuwa ni asilimia 53.4% ya Pato la Taifa. Ongezeko hili linaonyesha kukopa kwa ajili ya miradi ya maendeleo, pamoja na kuongezeka kwa mahitaji ya mikopo kutoka kwa sekta binafsi.
• Takwimu za Juni 2022 zinaonyesha deni la taifa lilikuwa Dola za Kimarekani milioni 38,265.63, ikionyesha ongezeko kubwa la deni kwa mwaka mmoja, ongezeko la takriban asilimia 11.5% katika hali ya kawaida.

Utabiri wa Uwiano wa Deni la Serikali ya Tanzania kwa Pato la Taifa hadi mwaka 2030

• Kiwango cha ukuaji wa Pato la Taifa: asilimia 5.5% kwa mwaka (wastani wa ukuaji wa hivi karibuni).
• Kiwango cha ukuaji wa deni: asilimia 6% kwa mwaka (ikizingatiwa uwekezaji wa umma unaoendelea na maendeleo ya miundombinu).

Jedwari la Utabiri wa Uwiano wa Deni la Serikali ya Tanzania kwa Pato la Taifa hadi mwaka 2030

Dhana:

• Kiwango cha ukuaji wa GDP: asilimia 5.5% kwa mwaka, kikionyesha mwelekeo wa ukuaji wa hivi karibuni wa uchumi wa Tanzania.
• Kiwango cha ukuaji wa deni: asilimia 6% kwa mwaka, kikionyesha kuendelea kwa ukopaji kwa ajili ya miundombinu, maendeleo, na programu zingine za kitaifa.
• Uwiano wa deni kwa Pato la Taifa: unatarajiwa kuongezeka kidogo kutokana na ukuaji wa deni kuzidi ukuaji wa Pato la Taifa.

Hali ya Uchumi wa Tanzania na Sera ya Fedha:

1. Mwelekeo wa Deni la Serikali:
   • Uwiano wa Deni la Serikali kwa Pato la Taifa umekuwa ukibadilika kwa muda, ikiwa na kiwango cha juu mwaka 2001 (50.20%) na kiwango cha chini mwaka 2008 (21.50%) kutokana na mipango ya msamaha wa deni kama vile HIPC.
   • Uwiano wa sasa wa deni kwa Pato la Taifa, asilimia 38.30% mwaka 2022, ni wa wastani ukilinganisha na viwango vya kihistoria. Hata hivyo, ongezeko la uwiano huu hadi asilimia 53.4% mwaka 2023 linaonyesha mzigo wa deni unaoongezeka kutokana na kuongezeka kwa mikopo kwa ajili ya miradi ya maendeleo na uwekezaji wa miundombinu.
   • Utabiri unaonyesha uwiano wa deni kwa Pato la Taifa utaendelea kuongezeka hadi mwaka 2030, kufikia asilimia 54.7%.
2. Ukuaji wa Uchumi:
   • Uchumi wa Tanzania umekuwa ukikua kwa kasi, na GDP kufikia kiwango cha juu cha Dola za Kimarekani bilioni 79.16 mwaka 2023.
   • Ukuaji wa wastani wa asilimia 5.5% kwa mwaka unatarajiwa kuendelea, ikionyesha mwenendo mzuri wa uchumi wa Tanzania.
3. Ukuaji wa Deni kuzidi Ukuaji wa Pato la Taifa:
   • Wakati GDP inaendelea kukua, deni la serikali linakua kwa kasi zaidi (asilimia 6% ikilinganishwa na ukuaji wa asilimia 5.5% wa GDP). Hii inaashiria kuwa Tanzania inakopa kwa kasi zaidi kuliko inavyokua kiuchumi.
4. Uendelevu wa Deni na Hatari:
   • Ongezeko la uwiano wa deni kwa Pato la Taifa linaonyesha umuhimu wa kudhibiti deni ili kuhakikisha kuwa linaendelea kuwa la kudumu. Wakati uwiano wa deni wa takribani asilimia 54-55% unafikiriwa kuwa wa kudhibitiwa, ni muhimu kuzingatia sera za kifedha kwa umakini.
   • Hatari za nje kama vile hali ya uchumi wa dunia, viwango vya riba, na mabadiliko ya sarafu yanaweza kuongeza mzigo wa deni. Kwa mfano, ikiwa deni la nje la Tanzania litaongezeka na deni hilo liko katika sarafu za kigeni, kushuka kwa thamani ya shilingi ya Tanzania kunaweza kufanya ulipaji wa deni kuwa ghali zaidi.
5. Madhara kwa Sera za Serikali:
   • Usimamizi wa deni utakuwa wa muhimu kwa Tanzania kudumisha utulivu wa kifedha. Serikali inapaswa kusawazisha mikopo na uwezo wake wa kuzalisha mapato, kuepuka viwango vya juu vya deni ambavyo vinaweza kuzuia ukuaji wa uchumi.
   • Uwekezaji unaoendelea katika miundombinu na maendeleo ni muhimu ili kusaidia ukuaji wa Pato la Taifa, lakini mipango ya makini inahitajika ili kuhakikisha kuwa fedha za mikopo zinatumiwa kwa ufanisi na miradi inazalisha mapato ambayo yanaongeza tija.
   • Tanzania pia inapaswa kuzingatia kuanika uchumi wake ili kupunguza utegemezi wa mambo ya nje na kuongeza uwezo wake wa kustahimili mshtuko wa kiuchumi.

Hitimisho:

Ukuaji wa deni la Tanzania na ukuaji wa Pato la Taifa unaonyesha fursa pamoja na changamoto. Ingawa nchi inawekeza katika mustakabali wake, kusimamia kasi ya mikopo na kuhakikisha ukuaji wa uchumi endelevu itakuwa muhimu kwa kudumisha utulivu wa muda mrefu wa kifedha. Ikiwa usimamizi wa deni utafanywa vizuri, ongezeko la uwiano wa deni kwa Pato la Taifa linaweza kusaidia maendeleo. Lakini ikiwa deni litashindwa kudhibitiwa au kutatizwa na mishtuko ya nje, linaweza kuleta matatizo kwa utulivu wa kifedha.